سازشناسی سازهای زهی: معرفی ساز بربط

تبریز آرت | ویکی آرت / معصومه ذاکر

معنی لغوی

در باب واژه بربط در لغت‌نامه دهخدا چنین آمده است: بربط معرب بربت به معنی سینه بط زیرا که ساز بربط شبیه است به سینه  بط (غیاث اللغات). کلمه  فارسی است معرب مرکب از بر به معنی سینه و بت بط مرغابی چه هیأت آن به سینه مرغابی و گردن آن ماند. (مفاتیح العلوم خوارزمی).  آن مرکب از چهار تار است نام زفت ترین آن چهار بم است و تاری را که بعد از بم است مثلث خوانند و تار بعد از مثلث را مثنی نامند و چهارمین را که از همه باریکتر است زیر گویند و عرب بربط را عود نام دهد (مفاتیح العلوم). نام سازی است مشهور و بعضی گویند بربط ساز عود است و آن طنبور مانندی باشد کاسه بزرگ و دسته کوتاه (غیاث) (برهان).

همپنین در فرهنگ عمید اینگونه درباره بربط اشاره شده است: از آلات موسیقی شبیه تار با کاسه ‌ای بزرگتر و دسته ‌ای کوتاه‌ تر؛ عود.

در مورد نام گذاری این ساز دو نظر متفاوت وجود دارد. برخی معتقدند واژه بربت یا بربط از دو واژه “بر” به معنی سینه و “بت (بط)” به معنی مرغابی ترکیب شده است. زیرا شکلش مانند سینه مرغابی و گردن آن می باشد. اما دیدگاه دیگر که به واقعیت نزدیکتر است این واژه را برگرفته از نام “باربد” نوازنده عود در دربار خسرو پرویز می داند که به دلیل آوازه این نوازنده چیره‌ دست، نامش بر روی این سازماندگار شده است.

بربط - عود

تاریخچه

در کل درباره اولین خاستگاه و تاریخ پیدایش بربط نمی توان‌ به ‌طور قاطع اظهارنظر نمود. از یک دیدگاه خاستگاه بربت با استناد به اکتشافات باستان‌شناسی به پنج هزار سال پیش، تمدن سومر و شهر اور بر می گردد. همچنین در نگاره های مصری به جای مانده از دوهزار سال پیش که نوازندگان را به تصویر کشیده اند این ساز دیده می شود. پس از آن بربط به دیگر نقاط خاورمیانه از جمله ایران و عربستان دوره پیش از اسلام هم راه می یابد. اما از دیدگاهی دیگر فارمر پیشینه بربط را به هنر حجاری هندی در سده دوم پیش از میلاد می ‌رساند، امّا محققّان دیگر کهن ‌‌ترین نشانه‌ های تصویری آن را، که در بلخ شمالی (ازبکستان امروزی) یافت شده است، متعلق به سده نخست پیش از میلاد می ‌داند. با این همه شواهد روشن‌ تری در دست است که از وجود سازی بسیار شبیه به بربط در نقش برجسته ‌ای در ناحیه گاندهاره در هند در فاصله سده‌ های دوم تا چهارم میلادی حکایت می ‌کند. نفوذ امپراتوری کوشان بر هنر گاندهاره و گستردگی دامنه این امپراتوری در خاور ایران، بیانگر این احتمال است که کوشانیان بربط را در ایران معرفی کرده اند. اگر روایات شاهنامه را درباره وقایع اواسط روزگار ساسانیان افسانه ای نپنداریم، از احتمال آشنایی ایرانیان با بربط در سده پنجم میلادی با اطمینان بیشتری می‌توان سخن گفت، زیرا به روایت فردوسی ده هزار تن از لوریان هندی که همگی در بربط نوازی مهارت داشتند، به دربار بهرام گور (۴۲۱ـ ۴۳۸ میلادی) بار یافتند. احتمالا متغیر بودن مرزهای شرقی ایران و دست به دست گشتن برخی ولایات در پی جنگها، موجب شده که فارمر، با آنکه خاستگاه اولیه بربط را به هند رسانده است، آن را همچنان سازی ایرانی بداند. همچنین احتمالا گسترش استفاده از بربط در ایران و وجود شواهد روشن ‌تر در این باره باعث گردیده تا فارمر ضمن آوردن باربیتوس در شمار برخی از آلات موسیقی بیگانه که به یونان راه یافته، آن را همان بربط یا «عود قدیم» بداند و به ایرانی بودن آن تصریح کند.

وجود واژه بربط در متون پهلوی اشکانی و فارسی میانه، مانند منظومه درخت آسوریگ و خسرو قبادان و ریدک وی، نشانگر آن است که این ساز دست کم در مدتی از سلطنت اشکانیان و سرتاسر دوره ساسانیان در ایران رواج داشته است.

با این‌همه مورخانی چون مسعودی  بربط را سازی یونانی الاصل پنداشته‌اند که حکمای یونان آن را به قیاس طبایع اربعه با چهار تار ساخته ‌اند. این ادعا تنها با طرح این بحث لغوی که بربط از ریشه یونانی باربیتوس مشتق شده، می‌تواند درست باشد؛ اما تنها شباهت این دو ساز به هم زهی بودن آنهاست. علاوه بر این موضوع، برخی محققان نیز باربیتوس را مشتق از بربط دانسته ‌اند. بعلاوه اگر نظر بعضی از نویسندگان فرنگی را بپذیریم که سازهای با برش طولی گلابی شکل، منشأ هندی و ایرانی دارند پس دیگر نباید در نادرستی انتساب بربط به یونان تردید نمود.

بربط در واقع یک سازی ایرانی است که بعد از حمله اعراب به ایران در میان اعراب راه پیدا کرده است. پس از آن در ایران با روی کار آمدن حکومت های متعصب که نسبت به سازها و موسیقی دید خوبی نداشته اند، استفاده از این ساز نیز کمرنگ گردید. پس از اسلام و در پی خلافت اسلامی این ساز تکامل یافته و به کار گیری از این ساز در سراسر جهان اسلام از چین تا اندلس گسترش پیدا می کند. در زمان حکومت عبدالرحمان دوم بر اندلس و دعوت او از یک نوازنده مشهور به نام کمال‌ الدین زریاب این ساز به کشور اسپانیا وارد می‌ شود. وی بربط را در این سرزمین گسترش و تکامل می‌دهد و از آمیختن این ساز با تار برای اولین ساز گیتار را ابداع کرده و می سازد. هم‌اکنون نیز سالانه در اسپانیا بزرگداشتی به نام زریاب برگزار می‌شود و پاکو دلوسیا از مشهورترین نوازندگان گیتار در جهان برای گرامیداشت یاد او قطعه‌ ای به نام زریاب ساخته ‌است.

این ساز پس از اینکه به اروپا برده شد، نامش را نامیدند. واژه لوت از نگارش کلمه العود به وجود آمده و به تدریج به لوت تبدیل شده‌است. ابن خلدون در قرن ۸ هجری قمری آن را به ترکه‌ های چوبینی که انعطاف‌پذیر است معنی نموده است.

بربط - عود

بربط – عود

آیا عود و بربط یک ساز می باشند؟

چون سطح ساز بربط از چوب پوشیده شده ست، در زبان عربی آن را عود نامیده‌اند (العود در زبان عربی به معنای چوب است). به باور برخی پژوهشگران موسیقی مانند اکارد نوبوئر (Eckhard Neubauer) این واژه در اصل عربی شده واژه «رود» فارسی می ‌باشد که هم نام دیگر بربط است و هم به معنای سیم در سازهای زهی می ‌باشد.

ظاهرا اعراب، سازی به نام مِزْهَر داشتند که شبیه به بربط بود و سطح آن را با پوست می‌پوشاندند. اما چون به ساز ایرانی بربط که سطح آن چوبی و از مزهر کامل تر بود، دست یافتند، آن را عود (چوب) نامیدند و به جای مزهر به کار گرفتند. فارمر به کارگیری و ترویج عود صفحه چوبی را به جای مزهر صفحه پوستی، به نصربن حارث (قرن اول) منتسب کرده و از رواج عود در دوران بت پرستی در عربستان خبر داده است.

آیا امروزه منظور افراد از عود و بربط یک ساز است؟ تفاوت جزئی در اصل سازها وجود دارد، کاسه سازی که اعراب توسعه دادن بزرگ تر از بربط است و دسته  کوتاه تری هم دارد. اما به طور کلی برای سازندگان عود امروزه تفاوتی ندارد و بنا به درخواست مشتری ساز را می سازند و معمولا از یک طول دسته  متوسط (بین اصل دوساز) استفاده می کنند و بنابه نحوه  کاربرد فرد از ساز (تک نوازی یا گروه نوازی) جنس دسته ساز و سایز کاسه را انتخاب می کنند.

امروزه بربط نقش بسیار کمتری در موسیقی ایرانی دارد. ولی عود عربی بر خلاف بربط ایرانی از اصلی‌ترین سازهای موسیقی آنها محسوب می شود.

ویژگی‌های ساز بربط

بربط در اندازه‌های گوناگون ساخته می‌شود که اندازه متداول و معمول همان عودهای ساخت ایران است. نمونه‌های ساخت کشورهای عربی دارای کاسه‌ ای بزرگ و عودهای ترکیه کوچک و عودهای ایرانی متوسط است. شکم این ساز بسیار بزرگ و گلابی شکل و دسته آن بسیار کوتاه است. به گونه ‌ای که بخش اعظم طول سیم ‌ها در امتداد شکم قرار گرفته ‌است. سطح رویی شکم از جنس چوب است که بر آن پنجره‌هایی مشبک ایجاد شده‌است. بربط فاقد «دستان» است و پرش از خرک ساز کوتاه و تا اندازه‌ ای کشیده‌ است. بربط دارای ده سیم یا ۵ سیم جفتی است البته در برخی مواقع استادان قالب شکنی کرده و دو یا یک سیم در قسمت پایین قبل از سیم دو به ساز اضافه می‌کنند که این سیم‌ ها فا زیر کوک می ‌شود. سیم‌ های جفت با هم هم ‌آوا (کوک) می‌شوند و هر یک از سیم‌ های دهگانه، یک گوشی مخصوص به خود دارد؛ گوشی‌ ها در دو طرف جعبه گوشی (سر ساز) قرار گرفته ‌اند.

صدای بربط بم، نرم و در عین حال گرم و جذاب و نسبتا قوی است. این ساز نقش تک‌نواز و هم‌نواز هر دو را به خوبی می‌تواند ایفا کند. بربط بم‌ ترین ساز میان سازهای زهی ایرانی است؛ نت‌نویسی آن با کلید سل است (در واقع نت‌نویسی آن با توجه به وسعت و بمی صدای ساز بر اساس کلید فا می‌باشد که برای سهولت نت خوانی و نوازندگی یک اکتاو بالاتر نوشته می‌شود) که جمعاً دو اکتاو است. «اکتاو» بم‌ تر از نت نوشته شده حاصل می ‌شود. سیم بم (سُل پائین) معمولاً نقش «واخوان» دارد و گاه این سیم جفت نیست. صدای بربت به گونه‌ ای است که صدای اکتاو چهارم پیانو از راست به چپ برابری دارد و در اصل باید بربط را با کلید «فا» نواخت یعنی صدای اصلی بربت یک اکتاو پایین‌ تر از آن است که امروز متداول شده‌است.

مضراب بربط از پر مرغ (یا پر طاووس و شاه‌پر عقاب و حتی پر لاشخور) تهیه شده‌است و گاه نیز نوازنده با مضراب دیگری ساز را می نوازد. نوازنده‌های امروزی از مضراب‌های تلق استفاده می‌ کنند.

قسمت‌های مختلف بربط:

 

معرفی بربط – tabrizart

  • کاسه طنینی و صفحه رو

این قسمت به شکل گلابی است و از طول به دو قسمت مساوی تقسیم شده و از ترک‌های چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. صفحه روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدا دهی بهتر از چوب کاج استفاده می ‌شود. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگتر مشبک از جنس استخوان برای خرج صدا از کاسه روی صفحه تعبیه شده است و خرک در پایین صفحه قرار می‌گیرد.

  • پل

در ۵ نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه، پل‌هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می‌کنند.

  • خرک و سیم‌گیر

خرک بربط قطعه‌ای چوبی به طول تقریبی ۱۰ سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار می‌گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی و ترها ایجاد شده‌اند. در ساخت برخی بربط ها، وترها به سیم‌گیری که در انتهای بدنه کاسه است وصل می‌شوند و در برخی دیگر، خرک وظیفه سیم‌گیر را نیز به عهده دارد، به این صورت که وتر روی سوراخ‌هایی که روی وتر قرار دارند گره می‌خورند و به طرف گوشی‌ها می‌روند. معمولا خرک را مستقیما روی صفحه نمی‌چسبانند و بین خرک و صفحه، تکه‌ای چوب یا صدف قرار می‌دهند.

  • دسته

بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریبا به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر حدود ۱۰ سانتی‌متر است. در قدیم روی دسته بربط دستان‌بندی می‌شد ولی امروزه دسته این ساز فاقد دستان بندی است.

  • سر پنچه

سرپنجه یا جعبه گوشی‌ها محفظه‌ای است تو خالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می‌شود. سر پنجه محل قرار گرفتن گوشی‌هاست و در هر طرف ۵ گوشی قرار دارد.

  • شیطانک

قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ار تفاع حدود یک میلی‌متر بین دسته و سر پنجه قرار می‌گیرد و وترها از درون شیار های کم عمق آن عبور می کنند.

  • تعداد و جنس وترها

بربط دارای ۱۰ وتر است که ۲ به ۲ با هم همصدا کوک می‌شوند. در بعضی بربط ها بم‌ترین وتر را تکی می‌بندند و بیشتر برای صدای واخوان در نظر گرفته می‌شود. جنس وترها از زه (روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم‌های نایلونی با ضخامت‌های مختلف است.

  • وسعت

وسعت معمول صدای بربط حدود ۲ اکتاو است که به علت کوتاهی دسته ساز، حدود یک اکاو و نیم از منطقه صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.

  • مضراب

جنس مضراب بربط از پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشتان دست راست گرفته می‌شود.

احیاء عود (عود معاصر)

با تشکیل هنرستان عالی موسیقی در پنجاه سال پیش، استادانی چون اکبر محسنی، یوسف کاموسی و منصور نریمان که بیشترشان سه‌تار می‌نواختند، تلاش کردند با تهیه عود و همنوایی آهنگ‌ های پخش شده از رادیوهای عربی، شیوه درست نواختن عود را یاد بگیرند و به این ترتیب عود در عصر معاصر دوباره احیا شد.

استاد منصور نریمان – tabrizart

 

مشاهیر

از بربط نوازان کهن بنام ایرانی می‌توان به باربد، بامشاد، نکیسا و رامتین را اشاره کرد.

از بربط نوازان نامدار ایرانی معاصر که برای احیای ساز عود تلاش ‌های پرثمری انجلم داده اند می‌توان به : منصور نریمان، حسن منوچهری، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی،عبدالوهاب شهیدی، مجید ناظم پور، حسین بهروزی‌نیا، محمد فیروزی، ارسلان کامکار و سالار ایوبی اشاره کرد را نام برد.

از عود نوازهای معروف جهان نیز می توانمنیر بشیر ریاض سنباطی، فرید الاطرش، نصیر شمه و انور نام برد.

 

منابع:
/https://fa.wikipedia.org
/http://saziha.ir
http://rch.ac.ir/article/Details?id=6285

چنانکه از فعالیت های داوطلبانه «تبریزآرت» و مطالب منتشر شده در سایت آن بهره می برید و انتشار آزاد این اطلاعات و استمرار این فعالیت ها را مفید می دانید، لطفا در نظر داشته باشید که در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان نیز وجود دارد. کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند.

حمایت مالی



معصومه کارشناسی طراحی صنعتی است و چند سالی است که در عرصه هنر فعالیت می کند علاقه زیادی به ادبیات و سینما دارد.


دیدگاهتان را بنویسید