WikiArt | تبریزآرت / معصومه ذاکر
ساز ابزاری برای بیان و نواختن موسیقی است، به عبارتی دیگر هر ابزاری که بتواند صوت موسیقیایی تولید کند، ساز می نامند. صدای حاصل از یک ساز به جنس و شکل ساختمان آن و ساخت صحیح و دقیق آن وابسته است. سازهای فلزی که معمولا از جنس برنج یا مس می باشند، به طریق “ریخته گری یا چکش کاری” ساخته می گردند. سازهای سفالی، همانطور که از نام آن پیداست از جنس سفال (گل رس پخته شده) هستند. برخی تنبک‌ها و سازهای بومی مانند طاس‌های پوستی و فاقد پوست را از سفال و به صورت دستی یا با چرخ می سازند. سازهای چوبی به طریق “تراش و برش” ساخته می شوند. این گروه از سازها بیشترین و متنوع ترین سازها را شامل می شوند و آنجا که سخن از نواختن یا ساختن سازهای ایرانی است بیشتر این سازها در ذهن تداعی می شوند. اکثریت سازهای زهی و برخی سازهای کوبه ای را با این روش می سازند.
قدیمی‌ترین ساز موسیقی به احتمال زیاد صدای انسان است که بعد از آن، انسان به مرور به فکر ساخت وسایلی می افتاد تا بتواند صداهای متفاوتی را خلق نماید. به طوری که در ابتدا انواع سازهای کوبه‌ای و سپس سازهای بادی قدمت بیشتری دارند. یک قطعه استخوان سوراخ شده را قدیمی‌ترین ساز بادی کشف شده می دانند. این فلوت باستانی در سال ۲۰۰۸ کشف شده و قدمتی ۴۰ هزار ساله دارد که از استخوان کرکس است. به هنگام کشف این ساز، قطعه هایی از فلوت هایی دیگر از جنس عاج ماموت ها نیز پیدا کردند.
بررسی و شناخت سازها را سازشناسی یا ارگانولوژی نام گذاری کرده اند. سازها را به صورت‌های مختلف دسته‌بندی می کنند که معمول‌ترین آنها البته نه لزوماً دقیق‌ترین، تقسیم به شش دسته سازهای زهی، سازهای بادی، سازهای کوبه‌ای، سازهای صفحه‌کلیددار، سازهای الکترونیک و صدای انسانی است.
- سازهای زهی:
بر اساس تعریف دهخدا ساز زهی عبارت است از به نوسان در آوردن یک سیم یا زه. این دسته از سازها در فرهنگ های مختلف بشری استفاده گسترده داشته و همچنان دارد. بسیاری از گونه های سازهای زهی در نقاط مختلف جهان در عین تفاوت، جنبه‌های مشترک بسیاری دارند. تنبور قدیمی ترین ساز زهی جهان است.
این دسته از سازها خود به چند دسته کوچکتر تقسیم می شود:
- دسته ای که سیم به وسیله کشیدن یا زخمه زدن با انگشت یا مضراب تولید صوت می کند مانند : تار، سه تار، تنبور، گیتار، عود، رباب، دیوان، قانون و غیره که به آن ساز های زهی زخمه ای می گویند.
- دسته ای که با کوبیدن به وسیله چکش مانندی بر روی سیم ،صوتی از آن حاصل می شود مانند سنتور و … که به آن ساز های زهی کوبشی می گویند.
- دسته ای که سیم به وسیله کشیدن آرشه، صوتی حاصل می کند. مانند کمانچه، قیچک، ویلن و غیره که به آن سازهای زهی آرشه ای گویند.
- دسته ای که کوبیدن چکش روی سیم، به وسیله ای مکانیکی انجام می گیرد. مانند پیانو که به آن سازهای زهی شستی دار گویند.
- سازهای بادی:
قسمت اصلی و اساسی هر ساز بادی لوله ای است که چون در آن دمند ستون هوای موجود در داخل آن به نوسان در می آید و صوتی پدید می آورد هر قدر ستون هوا کوتاه تر باشد صدائی که برمی خیزد زیرتر است. سازهای بادی را به دو خانواده اصلی تقسیم کرده اند: سازهای بادی چوبی و سازهای بادی برنجی.
اصطلاح چوبی یا فلزی بدان معنا نسیت که آن ساز از چه جنسی ساخته شده، بلکه این طبقه‌بندی بر پایه چگونگی و نحوه تولید صدا در دهنی آنها مربوط می گردد.
- گروهی که روش تولید صدا در دهنی آنها از چوب است: همانند ساز فلوت که جزء سازهای بادی چوبی محسوب می‌شود، هرچند که بدنه آن از فلز است. سازهای قدیم مثل مزمار یا زمر، سورنا ،شبابه ،صفاره، یراع، شاهین، زماره، زنامی، قصبه، بوق و موصول و همچنین سازهای فلوت ریکوردر، ابوا، کلارینت، ساکسوفون و فاگوت را نیز از این دسته می شمارند.
- گروهی که روش تولید صدا در دهنی آنها از جنس برنج است: سازهای هورن، ترومپت، ترومبون و توبا جزو این دسته بوده است.
سازهای بادی از لحاظ شکل و طرز نواختن نیز به دو دسته متمایز تقسیم می شوند:
- دسته ای که نواختن آنها بوسیله زبانه ای صورت می گیرد: مثل نی انبان و سورنای و دونای و درسازهای اروپائی مثل ساکسوفون و قره نی و چنگ چینی.
- دسته ای که هوا بدون واسطه در لوله دمیده می شود. مانند فلوت و چندنای یا ارغنون دهنی.
- سازهای ضربی یا کوبه ای:
ساز ضربی یا کوبه‌ای یا پِرکاشِن به سازی گویند که از طریق ضربه، تکان، سایش، خراش یا هر عمل دیگری که منجر به نوسان شود، تولید صدا نماید. وظیفه اصلی سازهای کوبه‌ای معمولا اجرای ضرب آهنگ (ریتم) در متن آهنگ است ولی توانایی اجرای ملودی را نیز دارد. این ساز احتمالا پس از صدای انسان قدیمی‌ترین نوع ساز می باشد.
سازهای کوبه‌ای را از لحاظ نوع کوک می‌توان به دو دسته سازهای کوبه‌ای با کوک معین مثل زیلوفون و سازهای کوبه‌ای با کوک نامعین مثل انواع طبل تقسیم کرد.
این آلات بطور کلی عبارت است از یک یا دو پارچه پوست که در یک یا هر دو سمت بدنه ای به شکل استوانه که از چوب یا فلز یا سفال ساخته شده باشد، کشیده باشند. بنابراین تعریف ، آلات ضربی را می توان به سه نوع متمایز تقسیم کرد:
- یک پارچه پوست که در یک طرف بدنه ای به شکل استوانه کشیده شده باشد و طرف دیگر استوانه باز باشد مثل تمبک و دایره.
- یک پارچه و پوست که بر روی دهانه بدنه ای به شکل یک کاسه بزرگ کشیده شده باشد یعنی طرف دیگر آن به کلی مسدود است مثل کوس و دمامه.
- دو پارچه پوست که در دو طرف بدنه ای به شکل استوانه کشیده شده باشد مثل دهل و طبل.
از لحاظ شکل نیز سازهای ضربی را به دو نوع تقسیم توان کرد:
- گروهی که بدنه کوتاه دارند مثل دف.
- آنهائی که دارای بدنه بلند هستند مثل تمبک.
سازهای ضربی را از لحاظ موارد استعمال نیز به دو نوع تقسیم می کنند:
- آلات ضربی رزمی، چون : طبل.
- آلات ضربی بزمی، چون : دف و تمبک.
- سازهای صفحه‌کلیددار یا شستی‌دار:
ساز شستی‌دار سازی می باشد که برای نواختن آن از صفحه کلید استفاده می‌گردد. پیانو، کلاوسَن (هارپسیکورد (Clavicn (Harpsichord) ارگ و آکوردئون شناخته شده ترین سازهای شستی‌دار می باشند. مجموعه شستی‌های این سازها نوازنده را قادر می‌کند تا چندین نت را همزمان، آسان و سریع بنوازد. این ویژگی مشترک، توجیهی بر قرار دادن این سازها در یک خانواده است البته با توجه به این نکته که از جهت‌های دیگر سراسر متفاوت با یکدیگر هستند: پیانو و کلاوسن، سیم‌های مرتعش و ارگ ستونی از هوا در لوله‌های صوتی را برای پدید آوردن صدا به‌کار می‌گیرند. در ارکستر سنفونیک امروزی، گاه پیانو و به مقیاسی کمتر از آن ارگ، برای رنگ‌آمیزی به‌کار گرفته می شوند. تمام سازهای شستی‌دار به صورت تکنواز (سولو) نیز نواخته می شوند.
- سازهای الکترونیک:
سازی است که با استفاده از علم الکترونیک صدا را به روش‌های الکترونیک ایجاد یا تقویت می‌کند. چنین ابزاری با خروجی دادن یک سیگنال الکتریکی صوتی که در نهایت یک بلندگو را به صدا درمی‌آورد، کار می‌کند. یک ساز الکترونیکی معمولا دارای یک رابط کاربر برای کنترل صدای خود است که اغلب به وسیله تنظیم گام، فرکانس، یا طول مدت یک نت کار می کرد. هر چند با سیر نزولی استفاده از رابط کاربر و توابع تولید صدابه صورت دو قسمت مجزای کنترل کننده (دستگاه ورودی) و یک ترکیب کننده موسیقی (سینث سایزر) به ترتیب، دو دستگاهی هستند که از طریق زبان اجرایی موسیقی مانند رابط دیجیتالی سازهای موسیقی و کنترل صدای باز برای اجرا و ساخت موسیقی به‌کار می‌روند.
یک ابزارموسیقی الکترونیک را می‌توان به عنوان یک زیرمجموعه از برنامه‌های پردازش سیگنالهای صوتی محسوب نمود. ابزارهای موسیقی الکترونیکی ساده که گاهی افکت‌های صوتی نامیده می‌شوند. مرز بین صدای افکت‌های صوتی و صدای حقیقی ابزار اغلب مبهم است.
آهنگساز و مهندس فرانسوی ادگار وارز توسط شیپور الکترونیک، سوت‌ها و نوار مغناطیسی قطعات متنوعی نوشت که قابل ذکرترین آنها برای غرفه فیلیپس در نمایشگاه جهانی بروکسل در سال ۱۹۵۸ است.
امروزه تکنولوژی الکترونیک و تکنولوژی کامپیوتر به سرعت پیشرفت کرده، پیوسته متحول شده و به‌گونه ای فزاینده در هم آمیخته شده اند. ابزارهای موسیقی الکترونیک به طور گسترده‌ای در بسیاری از سبکهای موسیقی استفاده می شود. توسعه ابزارهای جدید موسیقی الکترونیک، کنترل‌کننده‌ها، سینت سایزرها به عنوان زمینه‌ای فعال برای پژوهش علمی ادامه پیدا کرد. استودیوهای موسیقی الکترونیک، امروزه گستره‌ای متنوع از دستگاه های ضبط، سینتی‌سایزر، کامپیوتر و دستگاه های میکس و فیلترهای صوتی را در خود جا داده‌اند. سازهایی تقویت شده مانند پیانو، ارگ و گیتار الکتریکی و نیز سینتی سایزر، کامپیوتر و یا “ترکیب” تمام آنها از جمله سازهای الکترونیکی هستند که برای اجرا و ساخت موسیقی به‌کار می‌روند. همچنین محیط ویترینی برای هنرمندانی که در اجرا یا تهیه موسیقی از ابزارهای موسیقی الکترونیکی، کنترل‌کننده ها، سینث سایزرها بهره می بردند.
چنانکه از فعالیت های داوطلبانه «تبریزآرت» و مطالب منتشر شده در سایت آن بهره می برید و انتشار آزاد این اطلاعات و استمرار این فعالیت ها را مفید می دانید، لطفا در نظر داشته باشید که در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان نیز وجود دارد. کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند.
