تهاجم مغول به سرزمین ایران در قرن هفتم هجری با آنکه کشتار و ویرانی بسیاری ببا ر آورده نظام سیاسی، اجتماعی ، و فرهنگی ایران را باچالشی جدی روبروساخت، لیکن این طوفان سهمگین رفته رفته آرام گرفت و مغول تحت تاثیر فرهنگ و تمدن این سرزمین رویه و خط مشی خود را تغییر داد.
البته در شکل گیری این پدیده راهیابی عنصر میهن دوست و کاردیده ایرانی به سیستم حکومتی مغولان نقش غیرقابل انکاری داشت. بزرگانی همچون خواجه نصیرالدین توسی ،عطاملک و شمس الدین جوینی، خواجه رشیدالدین فضل ا… همدانی و… از جمله عناصر تاثیر گذار در این عرصه محسوب می شوند .
از دوران فرمانروایی هلاکوخان و باشکل گیری حکومت ایلخانان مستقل از مغولستان در ایران، مغولان تحت تاثیر فرهنگ و تمدن ایرانی به آباد سازی قلمرو تحت سیطره خود پرداختند . این موضوع بنابر دلایلی که در پی خواهد آمد در تبریز عهد ایلخانان پررنگ تر جلوه می کند.
تبریز که از خطر ویرانی بدست لشگریان مغول در امان مانده بود با آغاز دوره حکمرانی آباقاخان به پایتختی ایلخانان مغول در ایران انتخاب شد، پس از اقداماتی که ارغون در ایجاد مجموعه ارغونیه در تبریز صورت داد، در سال ۶۹۴ هجری نوبت به فرمانروایی غازان خان رسید. غازان در ابتدای کار اسلام آورده نام محمود بر خود نهاد ، در دوره ی حکومت وی اصلاحات متعددی در امور مختلف کشوری و اقدامات زیادی در جهت عمران و آبادانی صورت گرفت و در این میان شهر تبریز بلحاظ جایگاه ممتازی که در قلمرو ایلخانی داشت بیش از سایر مناطق کشور از این برنامه های عمرانی بهره برد. ایجاد مجموعه عظیم غازانیه یا شنب غازان، احداث باروی معروف غازانی برگرد شهر تبریز و شکل گیری شهرک ربع رشیدی به همت وزیر دانشمند غازان ( خواجه رشید الدین فضل ا… همدانی ) از جمله این اقدامات است.
در این میان نقش و جایگاه ربع رشیدی بعنوان بزرگترین و ارزشمند ترین مجموعه آموزشی جهان اسلام در دوره مذکور حائز اهمیت بسیار است . این مرکز زمانی شکوفا می شود که ایران پس از حمله ی ویرانگر مغول در پی احیای فرهنگ و تمدن خود بر آمده ، لیکن اروپا رخوت و رکود قرون وسطایی را سپری می کند ،از سوی دیگر این مجموعه بلحاظ ارتباطات و مبادلات گسترده ی علمی و اقتصادی با ممالکی همچون : چین، هند، مصر، شام و… در مقیاس بین المللی مطرح بوده ، چرا که برخی مایحتاج این مجموعه ی نظیر بعضی از داروهای گیاهی از سرزمینهای دیگر تامین می شد ، بعلاوه گروه کثیری از طالبان علم و گروهی از اساتید علوم و هنرهای گوناگون از ملل مختلف در این مرکز مشغول فعالیتهای علمی و هنری بودند.
اما مهمترین و بهترین منبع اطلاعاتی ما از ربع رشیدی عبارت است از وقفنامه ربع رشیدی که شامل فهرست موقوفاتی است که بانی دور اندیش این مجموعه برای تامین نیازهای اقتصادی آن اختصاص داده بود و حتی نحوه ی مصرف عایدات آنها نیز دراین وقفنامه ذکر شده . از سوی دیگر به دلیل پراکندگی این موقوفات در نقاط مختلف ایران اطلاعات با ارزشی از نواحی مختلف کشور در آن موجود است ، دیگر سند مهمی که متضمن نکاتی باارزش در باره ی ربع رشیدی می باشد مجموعه ایست موسوم به مکاتبات رشیدی که شامل مکاتبات خواجه رشید در باره ربع رشیدی می باشد . براین اساس مجموعه ربع رشیدی از بخشهای مختلفی تشکیل شده بود که در اینجا برخی از آنها به اجمال بررسی می شوند.
روضه بعنوان یکی از قسمتهای این مجموعه شامل دو مسجد تابستانی و زمستانی بود که در آن علاوه بر ادای فرائض دینی و اقامه نماز (نمازهای یومیه ، نماز جمعه ، نماز اعیاد فطر و قربان ) علوم دینی ، تفسیر و حدیث نیز در آنجا تدریس می شد . بخشهای دیگر روضه به محل اسکان مدرسین و طلاب اختصاص داشت . ضمن آنکه کتابخانه ی مجموعه و آرامگاه خواجه رشید نیز در همین روضه قرار داشته است.
خواجه رشید به تصوف علاقمند و از حامیان متصوفه بود، از این رو در مجموعه ربع رشیدی خانقاهی برای این گروه احداث کرده بود که شامل محل سکونت شیوخ و اهل تصوف ، محل سماع ایشان و اماکن رفاهی ایشان بوده ، ابن بزاز اردبیلی در کتاب صفوه الصفاء از ورود شیخ صفی الدین اردبیلی به خانقاه ربع رشیدی و وعظ در آن سخن بمیان آورده است . در دارالضیافه ی ربع رشیدی نیز از کارکنان این مجموعه میهمانان ومسافران و… پذیرایی می شد.
در دارالشفای ربع رشیدی نیز اطبای متخصص در رشته های مختلف طب مشغول مداوای بیماران بودند و در عین حال هریک از ایشان چندین دانشجوی علم طب را تحت آموزش قرار می دادند . انواع گیاهان دارویی که از باغ گیاهان دارویی ربع رشیدی و برخی نیز از سرزمینهای دیگر تهیه می شد ، در داروخانه ربع رشیدی نگهداری و برای مداوای بیماران بکار می رفت . ضمن آنکه ساخت داروهای مختلف و آزمایشات گوناگون بر روی این داروها از برنامه های این بخش بود.
اما یکی از مهمترین و بخشهای ربع رشیدی کتابخانه ی عظیم آن مجموعه بود .این کتابخانه در دو طرف گنبدی بود که خواجه رشید بر روی مقبره خود در قسمت روضه احداث کرده بود و درآن گنجینه ای نفیس از کتب ارزشمند نگهداری می شد که برخی از آنها توسط خطاطان معروف استنساخ و بدست تذهیب کاران چیره دست آن روزگار آراسته می شد. در این کتابخانه تالیفاتی به زبانهای مختلف از چینی گرفته تا عربی و برخی السنه دیگر موجود بوده ، از این رو دانشمندانی که از سرزمینهای دیگر به ربع رشیدی می آمدند می توانستند از این کتابخانه بهرمند شوند .تمام این کتابهارا خواجه رشید وقف کتابخانه ی ربع رشیدی کرده بود.
از دیگر بخشهای ربع رشیدی، شهرستان رشیدی بود که شامل محلات مختلف و اماکن رفاهی و اقتصادی همچون کاروانسرا ( ۲۴ باب )، کارخانه های: رنگرزی، کاغذسازی، پارچه بافی، دارالضرب و … بود، هر یک از محلات شهرستان رشیدی نیز به خانه های یک طبقه و یا صنف اختصاص داشت.
محل استقرار خانواده رشیدالدین و مسئولان ارشد مجموعه ربع رشیدی که در حقیقت قسمت اعیان نشین این مجموعه بحساب می آمد، ربض رشیدی نام داشت .در بخش دیگری بنام دارالمساکین ربع رشیدی که البته خارج از این مجموعه ولی متصل بدان بوده ، از فقرا و مساکین پذیرایی می شد .علاو براین ، چندین بخش دیگر نیز در اطراف مجموعه قرار داشت که مساکن غلامان و باغهای ربع رشیدی از آنجمله بود.
با تمام این تفاسیر دوران شکوفایی ربع رشیدی دیری نپائید و دولت مستعجل بود . خواجه رشید الدین فضل ا… همدانی وزیر دانشمند و ایراندوست دستگاه ایلخانان مغول گرفتار آتش قهر و حسد مخالفان شد ، تاج الدین علیشاه گیلانی که خود از برکشیدگان خواجه رشید در حکومت ایلخانی بود ، به سعایت و تفتین ولینعمت خود پرداخته زمینه نابودیش را فراهم آورد و عاقبت در سال۷۱۸ هجری، خواجه رشید بفرمان سلطان ابوسعید بهادر به اتهام قتل سلطان محمدخدابنده ( الجایتو )، کشته شد.
با مرگ خواجه رشید طومار حیات ربع رشیدی نیز درهم پیچیده شد و آن مجموعه ی بی نظیر طعمه ی آتش چپاول غارتگران شد ، هرچه بود به یغما رفت و از ربع رشیدی جز ویرانه ای برجای نماند . با آنکه در مدت کوتاه وزارت خواجه غیاث الدین محمد ( پسر خواجه رشید الدین ) ربع رشیدی دو باره سروسامانی گرفت لیکن چون وی نیز به مانند پدر در آتش قهر ایلخان سوخت ، ربع رشیدی برای دومین مرتبه این بار بسیار سهمگین تر ازقبل مورد چپاول واقع شد و دیگر رنگ آبادی بخود ندید و تنها خاطره شکوهمندی از آن مجموعه ی عظیم در اذهان ماند.
پس از گذشت حدود ۳ قرن از مرگ خواجه رشید و تاراج ربع رشیدی ، در سال ۱۰۲۰ هجری شاه عباس صفوی که در پی ساخت قلعه ای مطمئن در پی تهاجمات عثمانیان بود ، محل ویرانه های ربع رشیدی را که مشرف به قسمتی از شهر بود ، مناسب یافت و دستور داد در این محل قلعه ای مستحکم بنا سازند ، بدین ترتیب در اندک زمانی بر روی ویرانه های ربع رشیدی و با استفاده از مصالح آثار با ارزش تاریخی تبریز همچون شنب غازان و ربع رشیدی و سنگ مزارات مقبره الشعرای تبریز ،عمارت دمشقیه ، گورستان گجیل و ولیانکوی ( بیلانکوه ) بنایی شکل گرفت که به آن قلعه رشیدیه یا رشدیه قلعه سی می گفتند . این قلعه که اکنون تنها قسمتی از برج وباروی آن بر جای مانده با گذر ایام به سمبل ربع رشیدی مبدل شده و حتی اکثر مردم پیرامون این اثر آن را بنام قلعه رشیدیه می شناسند.
محوطه تاریخی موسوم به ربع رشیدی در سال ۱۳۵۴ تحت شماره ۹۴۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و پرداختن به زوایای مختلف این مجموعه ی آموزشی ، نظام اداری وسایر مناسبات حاکم بر آن و در نهایت احیاء و بازآفرینی مجموعه ای عظیم همانند ربع رشیدی باتوجه به مقتضیات امروزی ایران و جهان از آرزوهای دوستداران تاریخ و فرهنگ این سرزمین است.
*عضو کمیته ملی موزه های ایران ( ایکوم)
