باغلاما bağlama

سازشناسی سازهای زهی: معرفی ساز باغلاما

تبریز آرت | ویکی آرت / معصومه ذاکر

معنی لغوی

باغلاما از نظر لغوي به معني نَبندْ (فعل امر از مصدر بستن: bağlamak) همچنين به معناي اتصال (بند و بست) كه اين معنا به مفهومي كه در موسيقي دارد نزديكتر است. واژه ی باغلاما می تواند به مفهوم پرده بستن بر روی قوپوز و سازهای هم خانواده ی آن و نیز بستن و سوار کردن صفحه ی ساز بر روی کاسه ی طنینی باشد.

باغلاما (باقلاما) در معنی سنتی ترك زبانان، نوعی رقابت و مسابقه شعر است. در طی اين مسابقه که اغلب چندین روز ادامه دارد، آشيق ها به مصاف هم رفته و داستان گويی می کنند. شخصی که شعرها و نغمه های بيشتری در حافظه داشته، برنده می شود و اغلب ساز رقيب را نيز به عنوان نشاني از پيروزي از او مي گیرد. اين سنت در آذربايجان و ترکيه رواج داشته است. امروزه اين سنت در آذربايجان از ميان رفته، اما در ترکيه هنوز رواج دارد.

باغلاما bağlama

تاریخچه

باغلاما (bağlama) در اصل، محصول تغییراتی است که روی ساز قوپوز صورت گرفته ‌است (قوپوز سازی است که ریشه در آسیای مرکزی دارد) و ریشه گرفته از فرهنگ مردم منطقه آناتولی و آذربایجان است و در موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی محلی ترکی، موسیقی آذری، موسیقی کردی، موسیقی آشوری، موسیقی ارمنی، و در بخش‌هایی از سوریه، عراق، یونان و کشورهای بالکان استفاده می‌شود. باغلاما در حال حاضر ساز ملی مردم ترکیه و آنادولو (Anadolu) می باشد و این ساز در کشور ترکیه یک ساز محبوب است. به هر ترتیب باغلاما و سازهای هم ‌خانواده آن نقش مهمی در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی به عصر حاضر ایفا کرده‌اند. ابزاری شبیه باغلاما امروز در حفاری های باستان‌شناسی از سومر و هیتی در آناتولی و در آثار یونان باستان یافت شده ‌است.

ویژگی‌های ساز باغلاما

این ساز هفت سیم دارد که به سه گروه سه ‌سیم، دو سیم و دوسیم تقسیم می ‌شود. نوع دیگر این ساز با دسته بلندتر در ایران با نام دیوان شناخته می‌ شود. باغلاما کاسه طنینی یکپارچه به شکل تقریبا نیمه ‌گلابی و دسته ‌ای نسبتا طویل دارد که دستانها (پرده‌ها) روی آن بسته می ‌شوند. روی دهانه کاسه صفحه چوبی قرار دارد.

باغلاما bağlama

اجزای ساختمان ساز باغلما عبارتند از:

  • کاسهٔ طنینی یکپارچه (گاه ترکه‌ای)
  • صفحه
  • دستان‌ها
  • خرک
  • وترها
  • شیطانک
  • سیم‌گیر
  • مضراب

ساختار باغلاما: شامل ۲ بخش اصلي می گردد، كاسه و دسته. پشت كاسه از چوبهاي نازكي پوشيده شده كه به كاسه اي از چوبهاي درختاني چون ناروَن، توت و اَردَج ساخته شده؛ اتصال مي يابد. كاسه دسته را هم دربر مي گيرد (محل وصل به دسته) كه آن هم از چوب درختاني سبك و بادوام مثل زيرفون و اَردَج ساخته مي شود. در بخش پايين كاسه، يك قسمت كوچك به نام خَرَك تحتاني اضافه گرديده است، كه در آنجا سيمها به هم گره مي خورند. البته سيمهايي كه در آنجا گره خورده اند از آنجا به خرك مياني مي رسند (جايي كه سيمها از روی پُل يا خرك عبور كرده و به بالاي دسته «گوشي ها» اتصال می يابند). اين خرك مياني مي تواند حركت كرده و در صورت لزوم تنظيم شود. پرده ها طوری بر دسته ساز بسته  می شوند كه سيستم صدايي موسيقي مردمي تركيه را با تغييرات اندكي مطابق با همان ناحيه ايجاد نمايد. در انتهاي دسته گوشي ها با زاويه ۱۵ درجه به عقب قرار گرفته اند. انتهاي ديگر سيمها در سوراخهايي كه در هر قسمت گوشي تعبيه شده، گره مي خورند. گوشي ها به منظور كوك كردن ساز و كوتاهی و بلندی سيمها كاربرد دارند. يك خرك فوقاني در بالاي دسته قبل از گوشي ها تعبيه شده تا از رها شدن سيمها و به هم خوردن كوك جلوگيری نمايد.

دو نوع كاسه وجود دارد يكي به روش قالبي و ديگري به شيوه ورقه­اي(تركه اي). كاسه قالبي از كُنده درختان ساخته مي شود. در اين روش كُنده اي كُلفت انتخاب شده و شكاف داده مي شود؛ در بيشتر موارد از تنه درختاني چون توت، شاه بلوط و آلوش استفاده مي شود. كُنده وقتي شكاف داده مي شود كه كاسه درخت تازه باشد. بايد توجه داشت كه ضخامت اين كُنده براي تهيه كاسه بايد يكنواخت بريده شود. به منظور حفاظت كاسه ساز از خراب شدن و فساد بايد كاسه شكاف داده شده از چوب درخت را روباز گذاشت تا خشك شود. در روش ورقه اي در ابتدا قالب با توجه به شكل كاسه ساخته می شود. چوبهايي كه بدين روش برش مي خورند در ابتدا بايد حرارت ببينند و سپس اين قطعات در كنار هم با لايه نازكي از چسب به يكديگر چسبانده مي شوند، به منظور شل نشدن بايد دور اين قطعات با قيطاني بسته شود.

صفحه ساز: اين بخش كه به منظور ايجاد صدايي خوب از ساز بسيار مهم و اصلي به شمار مي آيد. صفحه ساز را با روغني از درخت صنوبر آغشته مي سازند، لايه نازكي هم براي استفاده در خرك پاييني (جايي كه سيمها به آن گره مي خورند و قابل جابجايي است) بكار می­ رود. در بخش كاسه ساز از چوب درختاني كه رنگشان تيره است استفاده می شود.

دسته و پرده ها: براي دسته، از چوب درختاني چون بلوط استفاده مي كنند. درختي كه چوبش مورد انتخاب قرار مي گيرد، بايد رگه دار بوده و گره اي نداشته باشد. اين چوبها به شكل مثلثي بريده مي شوند و به اندازه طول دسته جدا مي شوند. پس از اينكه آنها به قدر لازم خشك شدند يا در كوره خشكانده شدند، در بعضي قسمتهاي بالاي خَرَك سوراخ هايي با زاويه ۱۵ درجه تعبيه مي شود. سپس قسمتهايي از دسته محاسبه شده و به منظور پرده بندي، علامت گذاري مي شود. پرده ها عموما از نخ پلاستيكي مشكي تهيه مي شوند. شماره پرده ها در باغلاماي دسته كوتاه ۱۹ و در باغلاماي دسته بلند ۲۴ است. به منظور بستن پرده ها بر روي دسته در ابتدا آنها را مي پيچانند و پس از ۴ بار گردش دور دسته، گره مي زنند. پرده ها نبايد خيلي سفت يا خيلي شُل بسته شوند. يعني طوري روي دسته بسته شوند كه قابل حركت و جابه جايي باشند.

گوشي ها: پس از اينكه باغلاما تكميل شد و پوليش خورد، قسمت خاص گوشي ها (سر پنجه) سوراخ مي شود. ۴ سوراخ در سمت روي دسته و ۳ سوراخ در طرف كنار آن ايجاد مي شود. گوشي ها بوسيله چرخ دستگاهِ تراش از چوب درختاني مثل مَمرَز، بلوط و شمشاد تهيه مي شوند. ساختمان گوشي از پايين به بالا ضخامت مي يابد و با يك انحراف كوچك، سوراخي در برآمدگي اش كنده مي شود تا سيم بتواند از ميانش عبور كند.

خَرَك: ۳ خرك بر روي باغلاما وجود دارد. ۱- خرك مياني اين خرك كه مهمترين خرك بر روي ساز است سيمها را از سطح كاسه جدا كرده و براي تشكيل صدايي مناسب قابل جابجايي است. اين خرك در حدود ۸ تا ۱۰ سانتي ازطرف پائين كاسه ساز واقع شده كه نه بايد زياد بلند باشد نه زياد كوتاه. شكافهاي كوچكي بر روي آن زده مي شود، تا سيمها از ميانش عبور كنند. ۲- خرك بالايي بر روي دسته، خرك بالايي جايش در انتهاي دسته قبل از شروع پرده هاست. كه كارش كاستن از طول سيمها از دسته به بخش مركزي است.  ۳- خرك تحتاني جايي كه سيمها در آنجا گره مي خورند. خركها معمولاً از شاخ، استخوان، عاج و چوب درختاني سخت چون شمشاد ساخته مي شود.

سيمها: در قديم از موي اسب، روده و ابريشم به جاي سيم استفاده مي شد. اما امروزه بيشتر سيمهاي فولادي كه صداي بهتري مي دهند استفاده مي شوند، همچنين برخي از سيمها ابريشم/ فنري هستند.

مضراب: اين وسيله كه براي نواختن باغلاما به كار مي رود. مضراب يا تَزَنه ناميده مي شود. تَزَنه از موادي مثل صدف، چوب گيلاس، شاخ، پر غاز و پلاستيك تهيه مي شود. سابقا فقط از چوب گيلاس و صدف ساخته مي شد. درخشش و قابل انعطاف بودن صدف و چوب گيلاسي كه تميز و داراي شيره است. برای مضراب بسيار عالي به شمار مي آمد. اين مضرابها پس از ساخته شدن در روغن زيتون خوابانده مي شوند تا بادوام شده و صداي خوبي بدهند. امروزه مضرابهاي پلاستيكي كاربرد وسيع تری يافته است.

باغلامایی که بیشتر در منطقۀ آناتولی پیشرفت کرده است، شامل دو بخش اصلی بدنه و دسته می باشد. یک صفحه ی نازک طنینی بر روی کاسه ای متشکل از چوب درختانی مانند نارون قرمز، توت، بلوط یا ممرز را پو شانده است. بدنه به دسته که از درختانی سبک و با دوام چون زیر فون و سرو ساخته شده است، متصل است. به قسمت زیرین، جایی که کاسه و صفحه به هم متصل می شوند، یک خروجی بنام سیم گیر اضافه می شود و سیم ها روی آن گره می خورند. سیم هایی که در این قسمت گره خورده اند، از ارتفاعی بر روی صفحه عبور می کنند، که خرک نامیده می شود و می تواند بر حسب علاقه حرکت داده شود. دستان ها بر اساس فواصل خاص موسیقی ترکی بر روی دسته گره خورده اند. در انتهای دسته نیز در قسمت سردسته که با زاویه ی ۱۵ درجه به عقب متمایل است، سیم ها به گوشی هایی وصل شده اند که خود در سوراخ های تعبیه شده جای می گیرند. گوشی ها به منظور کوک کردن ساز، با کشیدن یا شل نمودن سیم ها مورد استفاده قرار می گیرند. اضافه بر اینها یک پل در قسمت بالا به نام “شیطانک” در نقطه ی اتصال دسته به سردسته وجود دارد که متضمن توزیع مناسب سیم ها بر روی گوشی ها نیز می باشد.

 

خانواده باغلاما

باغلاما در واقع يكي از سازهاي خانواده اي از سازهاي تقريبا هم شكل، ولي با اندازه ها و تعداد سيم هاي متفاوت است. خانواده باغلاما(Bağlama ve Ailesi) كه شامل سازهاي مختلفي است؛ در موسيقي مردمي تركيه به دو صورت با مضراب و بدونِ مضراب نواخته مي شوند. خانواده باغلاما از سازهايي چون جُورّا (curra)، ساز دیوان (divan sazı) یا باغلاما دسته بلند (Uzun Sap Bağlama) ، بُزوك (bozuk)، بولگاري (bulgari)، ايكي تتَلي (iki telli)، ساز میدان (meydan sazı) و باغلاما دسته کوتاه (Çöğür,Kısa Sap Bağlama) را دربر مي گيرد.

اينها همگی به باغلاما شباهت ‌ظاهری بسياری دارند. مورد استفاده ترين انواع باقلاما اينها هستند:

  • جُورّا: اين ساز دو نوع و دو انداره متفاوت دارد. اين نوع از باغلاما داراي كوچكترين سايز است. جُورّا مي تواند با ۲ يا ۳ سيم باشد، سيمهاي تحتاني، ۱ سيم مياني و ۱ سيم فوقاني. امروزه اين ساز با ۶ سيم جفت بكار برده مي شود. ۲ سيم تحتاني، ۲ سيم مياني و ۲ سيم فوقاني. نوعي كه با انگشت بدون استفاده از مضراب نواخته مي شود جُورّا انگشتي خوانده مي شود. همچنين دَدَسازی، روزبا و ايريزْوا باغلاما، سازهايي ديگر به غير از جُورّا هستند. همگي آنها با ۳ رديف سيم با مضراب نواخته مي شوند. اين سازها داراي كوكهاي متفاوتي هستند. شماره پرده سازها مي تواند ۹، ۱۲، ۱۹و ۲۳ متغير باشد. لغت جُورّا به معني سازي است كه اُكتاوهاي صدايي زير و تيزي دارد. اندازه كاسه جُورّا از ۲۲ تا ۲۹ سانتي متر دارزا دارد. طولِ سيمهاي آن ۴۶/۹ سانتي متر است.ضخامت اين سيمها كه همگي فولادي هستند در رديف تحتاني ۰/۱۵ ميليمتر، در رديف تحتاني ۰/۲۰ و در رديف فوقاني ۰/۱۳ است. كوك جُورّا متغيير است و مي تواند مانند باغلاماي دسته كوتاه يا بزرگ كوك شود.
  • باغلاماي دسته كوتاه: اين نوع بزرگتر از جُورّا است. باغلاما دسته كوتاه خود دو نوع است. باغلاما داراي ۷ سيم (پنج سيم فولادي و دوسيم ابريشم/ فنری) است. سايز كوچك معمولاً چُقور (çöğür) ناميده می شود. اندازه كاسه چُقور ۳۴ سانتي متر بوده، و بلندي دسته اش ۴۵ سانتي متر است. سيم هايش كاملاً شبيه به باغلاماي معمولي است. سايز بزرگ باغلاما(kısa sap Bağlama) خوانده مي شود. اندازه كاسه باغلامای معمولي ۴۰ سانتي متر و طول دسته اش ۶۰ سانتي متر است. كوك معمولي باغلامای دسته كوتاه به ترتيب از پائين ترين سيم رِ ( re)، سُل (sol )، لا (la ) است.
  • ساز دیوان: نام ديگر اين ساز باغلامای دسته بلند (uzun sap bağlama) است. اندازه كاسه اش ۵۰ سانتي متر، طولِ دسته اش ۶۵ سانتي متر است. اين ساز داراي ۷ سيم است ولي در گذشته ۹ سيم داشته است. كوك معمولي باغلاماي دسته بلند به ترتيب از پائين ترين سيم لا (la )، رِ ( re)، سُل (sol ) است. منظور از كوك معمولي، كوكي است كه اغلب مقام ها و ترانه ها با آن قابل اجرا است.
  • ساز میدان : همانطور كه از نام آن پيدا است در قديم در ميدان ها و مكان هاي عمومي استفاده مي شده است. اندازه كاسه اش ۶۰ سانتي متر، طولِ دسته اش ۷۲ سانتي متر است. اين ساز داراي ۱۲ سيم است.

مقايسه باغلامای دسته كوتاه (چگور) وباغلاماي دسته بلند (ديوان سازی)

اگرچه كوك اين دو ساز متفاوت است،اما تمام قطعات و مقام ها از يك صدا بر روي هر دو ساز قابل اجرا است و نت هاي نوشته شده براي باغلامای دسته كوتاه با اندكي تغيير بر روي باغلاماي دسته بلند قابل اجرا است و بر عكس. تمام مضرابها و پايه هاي ريتميك دقيقاً مشابه هم است، تفاوت اساسي در نوع حركت بر روی دسته است به طوري كه نواختن يك قطعه ثابت بر روی باغلامای دسته كوتاه از سيم دوم شروع می شود و در نهايت به دليل گستره كم ملوديك اغلب قطعات به سيم سوم و اول هم حركت مي شود، در حالي كه نواختن همان قطعه بر روي باغلامای دسته بلند از سيم اول شروع مي شود و نهايتا حركت به پائين دسته بر روي همان سيم است و در موارد اندكي از سيمهاي ديگر براي نواختن اصلِ ملودی استفاده مي شود. به عبارت ديگر در باغلاماي دسته بلند حركت در طول دسته است ولي در باغلاماي دسته كوتاه حركت در عرض دسته، اگر حركت در عرض را تغيير وضعيت (status) دست بناميم و حركت در طولِ دسته را تغيير موقعيت (position) دست بدانيم ، در نتيجه در نوازندگي باغلاماي دسته كوتاه ما تغيير وضعيت دست را داريم و در باغلاماي دسته بلند تغيير موقعيت دست. براي روشن تر شدن موضوع جاي صداهاي اصلي را بر روي دسته دو ساز نشان مي دهيم.(با توجه به اين كه صداي ايست و آغاز و پايان در اكثر مقام ها صداي لا است، مثال ما هم از صداي لا آغاز و تا اكتاو ادامه يافته است).

کوک‌های باغلاما

چیده‌مان سیمها در باغلاما از پایین به بالا «دو، دو، سه» است. کوک ‌هایی که در فهرست زیر، یاد شده ‌اند، از پایین به بالا گفته شده‌ اند. آن دسته از سیم‌های باغلاما که سه‌تایی در کنار هم هستند، از پایین به بالا به گونه ‌ای هستند که نخست در پایین، یک سیم بم‌ نواز هست که کلفت ‌تر از دو سیم بالاتر از خود می‌ باشد. سپس دو سیم دیگر در بالای سیم بم، بسته شده‌ اند. بیشتر هنگام‌ ها میانه زیر و بمی سیم بم در دسته سه‌تایی، با دو سیم بالاتر، شش پرده یا همان یک اکتاو است.

  • کوک بوزوک یا کارا (Sol, Re, La)
  • کوک باغلاما (La, Sol, Re)
  • کوک مستزاد (Fa, Re, La)
  • کوک میسکت (Fa#, Re, La)

موارد و نوع استفاده

باغلاما و سازهای هم‌خانواده آن رپرتوار گسترده‌ای دارند که مقام‌های رایج در موسیقی کردی، موسیقی ترکی، ارمنی ترکیه، موسیقی کردی شمال عراق و بسیاری از مقام‌های رایج در برخی نقاط مرزی ایران، ترکیه و شمال عراق را شامل می‌شود. این سازها هم به صورت تک‌نوازی و هم در همراهی با آواز و نیز در کنار سازهای دیگر در ارکسترهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند.

مشاهیر

اورهان گنجه بای، احمد کوچ، مراد کایا، چتین آکدنیز، اردال ارزینجان، دسکو هرکی، نشئت ارتاش، حسرت گؤل‌تکین، ارول پارلاک، عارف ساغ، کارل ساندرز، ارکان اوغور، عثمان آکیول و نوید مثمر از ایران از نوازندگان چیره‌دست باغلاما هستند. احمد کوچ آهنگ‌های معروف جهان را برای این ساز تنظیم کرده و می‌نوازد.

نگارخانه

منابع:

http://www.sazedivan.blogfa.com/author/sazedivan

http://adwar.ir/instrument

https://fa.wikipedia.org/wiki

چنانکه از فعالیت های داوطلبانه «تبریزآرت» و مطالب منتشر شده در سایت آن بهره می برید و انتشار آزاد این اطلاعات و استمرار این فعالیت ها را مفید می دانید، لطفا در نظر داشته باشید که در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان نیز وجود دارد. کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند.

حمایت مالی



معصومه کارشناسی طراحی صنعتی است و چند سالی است که در عرصه هنر فعالیت می کند علاقه زیادی به ادبیات و سینما دارد.


دیدگاهتان را بنویسید